Arnon Grunberg
de Volkskrant,
2016-05-05
2016-05-05, de Volkskrant

'Het enige dat ze erg vond, was als ik haar leeftijd noemde'


Haro Kraak

In Moedervlekken, de nieuwe roman van Arnon Grunberg, wordt hoofdpersoon Kadoke betrapt door zijn bejaarde moeder, terwijl hij seks heeft met haar Nepalese verzorger. Moeder zegt tegen haar zoon: 'Wat deed je met dat meisje? Je weet dat ze van mij is.' Kadoke, psychiater van beroep, is gerustgesteld door de reactie. Als zijn moeder nog jaloers kan zijn, komt alles goed, concludeert hij.

'Als je alles in het leven maar gelaten accepteert, sta je heel dicht bij de dood', zegt Arnon Grunberg. 'Verzet is een teken van levensdrift en geestelijke gezondheid.' Zelf zag hij hoe zijn moeder Hannelore Grünberg, die ruim een jaar geleden overleed, veranderde van een soms harde, agressieve vrouw in een meegaande, milde bejaarde. Zij werd in 2010 ernstig ziek en in 2014 trok de toen 43-jarige zoon weer bij haar in. Om haar te verzorgen natuurlijk, maar ook als voorstudie voor zijn 'grote moederroman', zoals hij die vorig jaar aankondigde en die zondag, op Moederdag, verschijnt. Ook in Moedervlekken trekt de zoon in bij zijn aftakelende moeder. Als psychiater Kadoke ook een suïcidale patiënte in huis haalt en het onduidelijk wordt wie precies voor wie zorgt, ontstaat een eigenaardige, beklemmende driehoeksverhouding.

Lieve oude vrouw in trainingspak

In vele boeken, stukken, columns en een documentaire leerden we Grunbergs moeder kennen als een dwarse vrouw, die een meer dan symbiotische band met haar zoon had. Het verschijnen van haar memoires over de jaren in concentratiekampen, noemde Grunberg vorig jaar het belangrijkste effect van zijn schrijverschap. Van een moeder die gooide met het servies en haar kind ongedierte noemde in Grunbergs autobiografische debuutroman Blauwe maandagen, was ze verworden tot een lieve oude vrouw in trainingspak, die haar volwassen zoon aansprak met koosnaampjes als 'krullenkupke' of 'mijn bonk-bonk ezeltje', zo zagen we in de documentaire Moeder & Grunberg.

'Ze werd steeds makkelijker in de omgang', zegt Grunberg. 'Dat was op zich fijn, maar ik maakte me daar ook zorgen over. Het was vermoeidheid. Soms had ik het idee dat ze al aan het opgeven was. De troetelnaampjes waren daar een symptoom van. Jarenlang hadden we elkaar niet zo genoemd, maar die liefkozende woorden kwamen terug toen ze ziek en afhankelijk werd.'

Hoewel de naamloze moeder uit Moedervlekken beslist niet Grunbergs eigen moeder is, om redenen die hier omwille van een onbevangen leeservaring beter onvermeld kunnen blijven, komen veel van de eigenschappen van Hannelore Grünberg terug in het boek. 'Erger dan de nazi's', noemt de moeder Kadoke als hij iets tegen haar wil doet, wat Grunberg vroeger ook vaak moest aanhoren. Net als zijn eigen moeder kijkt de moeder uit het boek graag Dr. Phil, terwijl zij bijna 'in de tv kruipt', zoals hij het omschrijft. En er is het traumatische oorlogsverleden, de teruggekeerde troetelnaampjes en het zingen van Duitse liedjes. De Filipijnse verzorgers zijn in het boek Nepalees geworden.

Kleineren is een vorm van liefde

Grote verschil is dat de moeder in de roman haar strijd nog geenszins heeft opgegeven. Ze levert constant kritiek op haar verzorgers. En ze kleineert haar zoon voortdurend door te zeggen dat hij zich niet kan verweren, een moederskindje is en door iedereen over zich heen laat lopen. Tekenen van een overbezorgdheid die ook Grunberg doorstond. Drie lessen heeft hij geleerd van zijn ouders, schreef hij in januari in De Groene Amsterdammer: 'Pijn is communicatie. Pijn is intimiteit. Pijn is liefde.'

'Ook negatieve uitingen, zeker van je ouders, moet je accepteren als vormen van liefde', licht hij toe. 'Ik weet niet hoever dat moet gaan; als je mishandeld wordt, is er natuurlijk een grens overschreden. Maar dat kleineren is ook een vorm van liefde. Het is onhandig, het zou misschien beter zijn als ze het niet zou doen, maar ik denk dat iedereen die opvoedt weleens kleineert. Je hebt als kind altijd te maken met de frustraties van je ouders.'

Maar het kleineren komt niet alleen voort uit bezorgdheid, toch? 'Nee, het is ook een manier om je kind aan je te binden. Als kind kun je niet zonder je moeder. Maar als moeder kun je ook afhankelijk zijn van je kind en dat kan dan problematische, traumatische en ziekelijke vormen aannemen. In die zin is het kleineren ook afhankelijk houden. 'Ik ben de enige die van je kan houden', zegt moeder tegen Kadoke. Dat is een zware uitspraak. Dat zou je eigenlijk niet moeten zeggen als moeder.'

Is de enige ware moeder een overheersende, bezitterige, manipulatieve moeder? De vraag dringt zich op bij bestudering van Grunbergs favoriete moederpersonages, die vaak een verstikkende moederliefde tentoonspreiden. 'Ik denk dat moeders worden geacht kinderen op te voeden en daar hoort wel een zekere overheersing bij. In elke relatie komt een bepaalde mate van manipulatie kijken, zeker in intieme relaties.'

Maar manipulatie is niet per se negatief, vindt Grunberg. 'Ik denk dat het onvermijdelijk is. Het is betrokkenheid. Ik heb de indruk dat vaders zich meer onttrekken aan de opvoeding dan moeders. Een moeder is degene die het leven geeft. In die zin is het logisch dat zij overheersend is. Als het goed is komt de baby uit haar. Zij is de eerste die de baby aan zich drukt, ze geeft de borst. Dat is een andere verhouding dan met de vader.'

Film

Mamma Roma (1962)

'Mamma Roma, heel mooi gespeeld door Anna Magnani, is een prostituee die uit dat leven stapt. Met haar voormalige pooier heeft ze een zoon. Ze wil dat kind behoeden voor de waarheid over zichzelf, ze wil niet dat hij weet dat ze ooit prostituee is geweest. Ze probeert een nieuw leven op te bouwen en dat kind komt erachter en wordt vreselijk boos. Hij belandt in de kleine criminaliteit en moet naar de gevangenis. Hij gaat ten onder en neemt haar mee.

'Ik heb ontzettend moeten huilen toen ik Mamma Roma onlangs weer zag. De eerste keer dat ik de film keek, vond ik hem heel mooi en identificeerde ik me meer met die jongen die boos is op zijn moeder, omdat ze heeft gelogen. Natuurlijk had ze het moeten zeggen, dacht ik. Nu had ik veel meer begrip voor die moeder en waarom ze het niet had verteld. Ik leefde veel meer mee met haar worsteling. Misschien omdat ik met mijn huidige vriendin voor het eerst serieus over kinderen nadenk.

'Ik houd van de Italiaanse relatie tussen moeder en zoon. Die familieband is essentieel. In Nederland is die zo nuchter en beschaafd. Toen ik eens met een Italiaanse vriend in een restaurant in New York zat, belde hij zijn moeder om te vragen wat hij moest eten. Waarom niet? Je moet niet met je moeder naar bed, maar ik denk dat iedere zoon weleens verliefd is geweest op zijn moeder. En iedere moeder wel op haar zoon. Het is een grote liefde in je leven die je best als zodanig een plaats mag geven.'

Schilderij

Oskar Kokoschka - Romana Kokoschka, die Mutter des Künstlers (1917)

'Ik ben groot fan van de Oostenrijkse schilder Oskar Kokoschka. Hij had een relatie met Anna Mahler-Werfel en toen zij bij hem wegging, heeft hij een levensgrote pop van haar gemaakt. Dat vind ik zo'n mooi verhaal. Omdat hij haar zo miste. Het schilderij doet denken aan zijn getroebleerde liefdesleven en dat heeft natuurlijk te maken met zijn moeder, al weet ik niet precies wat voor relatie zij hadden. Dit schilderij van zijn moeder is zo breekbaar en androgyn. Oudere mensen krijgen iets androgyns, dat heb ik zowel bij mijn vader als mijn moeder gezien. Wat mannelijk of vrouwelijk is, wordt heel diffuus.'

Roman

Elfriede Jelinek - Die Klavierspielerin (1983)

'In wezen is Die Klavierspielerin een roman over de sadomasochistische relatie tussen een pianolerares en haar student, maar op de achtergrond speelt de verschrikkelijke moeder een grote rol. De angst voor het leven is bij de moeder zo groot dat ze haar eigen kind niet kan toelaten te leven. En daardoor vervalt de dochter in sm-seks. Het genot is zo'n taboe dat je alleen door jezelf pijn te doen iets mag voelen.De moeder heeft hoge verwachtingen van de dochter, die concertpianist moest worden, maar die worden niet waargemaakt. Als je geen ambities hebt voor je kind is dat verschrikkelijk, maar als je je kind opzadelt met te veel ambities kan dat evengoed een drama zijn. Mijn ouders hadden ook torenhoge verwachtingen, daardoor vind ik het heel moeilijk om trots te zijn. In 2007 won ik de Libris Literatuur Prijs. Mijn toenmalige vriendin heeft toen ontzettend ruzie met me gemaakt. 'De andere schrijvers springen op en omhelzen hun vriendin', zei ze, 'en jij ging naar voren en zei helemaal niets, je kunt helemaal nergens enthousiast over zijn.'' Hij lacht hard. 'Ik hoorde dan toch de stem van mijn moeder die zei: 'Nu pas.''

Lied

'Rammstein is niet meer weg te denken uit mijn leven. Ik leerde de rockband kennen in Afghanistan in 2006. De soldaten zetten Rammstein keihard aan voordat ze de poort uitgingen. Toen ben ik eens goed naar die teksten gaan luisteren en dacht ik: het heeft toch wel iets. Het nummer Mutter is prachtig. De zanger zingt dat hij haar een ziekte wil geven en haar wil verdrinken. Ze heeft hem nooit melk gegeven. Het gaat over een heel kille moeder.

'Die woede op zijn moeder is vooral mooi in combinatie met de zinsnede: moeder, geef me kracht. Hij is ontzettend boos en toch afhankelijk. Jij bent de moeder en jij moet mij kracht geven, want ik kan het niet zelf. Geef me kracht, al was het maar om je te doden.

'Ik luister nog steeds vaak naar Rammstein. Bijvoorbeeld als ik energie nodig heb of als ik tijdens het schrijven denk: ik moet nu even uit deze wereld. Ik heb het vanochtend nog aangezet. De harde gitaren, de schreeuwende Duitse zang en poëtische teksten vormen een mooi geheel. Ik wil dit nummer ook draaien tijdens de presentatie van mijn boek, op de psychiatrische afdeling van het AMC.'

Toneelstuk

Thomas Bernhard - Am Ziel (1981)

'Am Ziel gaat over een moeder en dochter die helemaal gek zijn van toneel. Ze nemen een toneelschrijver mee naar hun buitenhuis in Katwijk. Judith de Rijke regisseerde in 2011 een voorstelling van Am Ziel Ze wilde graag dat de schrijver werd gespeeld door een echte schrijver en vroeg mij voor de rol. Vroeger had ik de ambitie om acteur te worden, maar dat mislukte. Daarom dacht ik: toch wel leuk om te doen.

'Het is weer een verschrikkelijk gecompliceerde moeder-dochterrelatie. De moeder maakt de dochter eigenlijk het leven onmogelijk. Ze is erg jaloers. Ze praat erg cynisch, prachtige monologen zijn dat. Over haar dochter zegt de moeder: 'Een verveelde jeugd is dat. Ze wordt geboren en verveelt zich totdat ze sterft. En ze sterft op het ogenblik waarop ze wordt geboren.' Dat is toch geweldig? Hoe zwartgalliger, hoe vrolijker ik word.'

Fotografie

Cesar Lechowick - Betty's Sweet Tea (2012)

'Cesar Lechowick heeft een tijdlang zijn schizofrene moeder gefotografeerd. Dat heeft een indringende serie opgeleverd. Het is mooi in lijn met mijn eigen boek, dat gaat over de vraag: wat is ziek, wat is gezond? Je kunt de ziekte niet zien op de foto's. Je ziet wel een rare moeder, maar als je weet dat ze schizofreen is, krijgen de foto's een andere lading. Heel vaak zie je niet aan iemand of diegene geestesziek is. Zeker bij depressie of angststoornissen, die zijn onzichtbaar. Ik weet niet of het ethisch is dat hij zijn moeder als model gebruikte. Als ze er niet over kon nadenken en geen toestemming kon geven, is het project dubieus. Mijn moeder was al oud, maar niet dement, toen ik haar vroeg of ze mee wilde werken aan een documentaire over onze relatie. Ze vond het aan het eind niet vervelend meer als ik over haar schreef. Het enige dat ze erg vond, was als ik haar leeftijd noemde.'