Roland Topor is een duiveltje dat met een vrolijke grijns gruwelijke waarheden verkondigt. Hij neemt ze zelf nauwelijks serieus en dat maakt hem innemend. Zodra je zijn waarheden benoemt, klinken ze belachelijk. De mens is fundamenteel eenzaam. De mens is een tot paranoia geneigd wezen. De mens is een opgeblazen stuk vreten. De mens is de mens een wolf. De mens gaat dood. Die dingen hardop zeggen doet zijn werk groot onrecht. Laten we liever om hem lachen, met kippenvel op armen en hoofd.

Laten we lachen om Memoires van een oude zak, een van de langere stukken in de door Arnon Grunberg samengestelde bundel romans, verhalen, tekeningen en foto's van Roland Topor.

De hoofdpersoon is een schilder die met alle groten der aarde heeft verkeerd. Hij heeft gecorrespondeerd met James Joyce, ontbeten met Franz Kafka en Picasso goede ideeen aan de hand gedaan, zoals ook de deuntjes die hij floot, door Cole Porter werden opgepikt en verwerkt tot klassieke songs. George Orwell had zonder hem nooit 1984 geschreven en het idee voor een geweldloze revolutie liet hij, met bekend gevolg, achteloos vallen in de nabijheid van Mahatma Gandhi. Hij raadde Marcel Proust de bakker aan die de madeleines bakte waarmee Proust zulk een goede sier maakte. En geheel per ongeluk heeft hij door een zwaai met een houweel ook de dood van Trotski op zijn geweten. Kortom, zonder die schilder had de wereld er heel anders uitgezien.

Voorbeeld van Topors groteske stijl: 'Hoeveel nieuwe spirituele avonturen heb ik niet tot stand gebracht! Want er is sinds 1975 heel wat gebeurd. Om te beginnen, mei '68! Terwijl onverantwoordelijke lieden op straat demonstreerden, achtte ik het belangrijker thuis Het manifest van het kubisme op te stellen, waarin een hele generatie zich zou herkennen.'

De lezer wordt op bladzijde 270 verrast en beetgenomen, doordat Topor daar middenin de tekst een fraai vliegje heeft getekend, dat je denkt weg te kunnen vegen.

Tot zo ver de mens als opgeblazen stuk vreten. Maar Topor heeft huiveringwekkender dingen gemaakt. Hier doet Franz Kafka zijn intrede. Topor is Topor, maar de heldere manier waarop hij wreedheden optekent (en tekent), is sterk verwant aan die van Kafka. (Kafka zelf komt in de oudezakmemoires slechts in een zinnetje voor, maar in dat verhaal loopt een personage rond dat Frantz K heet.) De verwantschap is ook thematisch. Topor gebruikte net als Kafka graag gedaanteveranderingen, zoals in de door Polanski verfilmde panische roman De huurder.

Zie ook zijn precieze tekeningen, waarin het menselijk lichaam zelden zijn gewone vorm behoudt. Het wonderbaarlijke bot is een prachtige potloodtekening in kleur, waarop een hond rondsnuffelt bij zijn hok en daar een staande naakte vrouw aantreft, wier voeten en hoofd de uiteinden zijn van een forse kluif.

Topor heeft details die je naar adem doen happen, van het lachen of anderszins, doordat ze zo treffend zijn dat een haast weldadige verbijstering zich van je meester maakt. Als de huurder, Trelkovsky, zich het naakte lichaam van zijn vriendin Stella voor de geest haalt (zij is de enige die hem genegenheid toont), kan hij zich alles herinneren behalve haar navel. Het effect van die mededeling is niet te verklaren, maar die navel komt hard aan.

Bij het boek zit een cd. Die was oorspronkelijk een elpee die in 1975 uitkwam ter gelegenheid van de expositie van Topors tekeningen in het prentenkabinet van het Stedelijk Museum. (Het was uitzonderlijk dat de duivelse grappenmaker Topor in zo'n gerenommeerd museum hing.) Ook die plaat is helemaal Topor. Zijn geluiden en zijn af en toe Nederlandse teksten zijn zowel grappig als angstaanjagend. Als hij alleen al van een tot vier telt, klinkt hij als iemand die gewurgd wordt. De roman, de verhalen, de tekeningen en de geluidsdrager zijn evenzovele manifestaties van komische paniek.

Ten slotte nog dit: Arnon Grunberg verdient lof voor zijn geslaagde initiatief Topor aan de vergetelheid te ontrukken. Hij besteedde een vijfde van de vijftigduizend euro die hij met de AKO-prijs voor De asielzoeker won, aan de uitgave van dit boek. Het geld is goed besteed.